Πριν από περίπου δυόμισι χιλιάδες χρόνια, ο Τσουάνγκ Τζου (κινέζος ταοϊστής φιλόσοφος του 4ου π.Χ αιώνα) αναρωτιόταν: "Κάποτε εγώ, ο Τσουάνγκ Τζου, ονειρεύτηκα πως ήμουν πεταλούδα, πετώντας εδώ κι εκεί, νιώθοντας εντελώς πεταλούδα. Είχα συνείδηση πεταλούδας και είχα εντελώς ξεχάσει την ανθρώπινη φύση μου. Ξαφνικά ξύπνησα και ήμουν πάλι εγώ. Τώρα όμως δεν ξέρω αν τότε ήμουν άνθρωπος που ονειρευόταν ότι είναι πεταλούδα, ή αν είμαι τώρα πεταλούδα που ονειρεύεται πως είναι άνθρωπος." Σήμερα, ένα μεγάλο μέρος της ζωής μας το περνάμε ονειρευόμενοι, αλλά κανείς δεν ξέρει τι είναι τα όνειρα, ούτε και γιατί τα βλέπουμε. Ένας μεγάλος αριθμός επιστημόνων προσπαθεί εδώ και χρόνια να αποκαλύψει τα μυστικά των ονείρων.




Η σημαντικότητα των ονείρων στον ανθρώπινο πολιτισμό έχει την ίδια ηλικία με αυτή του ανθρώπου. Η προσπάθεια να κατανοήσουμε τι μπορούν να μας πούνε για τον εαυτό μας ή ακόμα και για το μέλλον μας έχει αποτελέσει μία δημοφιλή ασχολία για πολλούς ανθρώπους που πιστεύουν πως τα όνειρα είναι ένα είδος παράθυρου μέσα στο νου μας. Οι ερευνητές που τα μελετούν από μία πιο επιστημονική θέαση προσπαθούν να βρουν απαντήσεις σχετικά με το τι σημαίνει να ονειρεύεται κανείς, γιατί συμβαίνουν τα όνειρα και πως μπορούν να μας βοηθήσουν για να καταλάβουμε πως λειτουργεί ο νους μας.

Οι έρευνες νευροεπιστημόνων και ψυχολόγων έχει οδηγήσει σε μερικά ενδιαφέροντα συμπεράσματα σχετικά με το πώς μπαίνουμε σ' αυτήν την εναλλακτική πραγματικότητα την ώρα που κοιμόμαστε. Κάποιοι ερευνητές υποστηρίζουν πως η κατανόηση του γιατί ονειρευόμαστε θα μπορούσε να είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε το μυστήριο της συνείδησης.



Στο μεγαλύτερο μέρος τους τα όνειρα διατηρούν το μυστήριό τους, απλώς επειδή η έρευνα στα όνειρα δεν είναι κάτι το εύκολο. Δεν υπάρχει τρόπος να δει κανείς τι ονειρεύεται ένας άλλος άνθρωπος και οι ερευνητές στα εργαστήρια ονείρων κατά κανόνα βασίζονται στις αναφορές από όνειρα που τους δίνουν οι εθελοντές που παίρνουν μέρος στις μελέτες. Συχνά αυτές είναι επιλεκτικές αναφορές από τα διαδραματιζόμενα του ονείρου, καθώς τις περισσότερες φορές ανακαλούνται ευκολότερα οι τελευταίες στιγμές ενός ονείρου.



Ο William Domhoff, καθηγητής ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο της California και γνωστός επιστήμονας στην έρευνα για τα όνειρα, επισημαίνει ότι δεν είναι δυνατόν να προκαλέσουμε ένα όνειρο και ούτε να χειριστούμε το περιεχόμενό του. Αναφέρει ότι έχουν γίνει πολλές έρευνες κατά τις οποίες δίνονται ποικίλα ερεθίσματα σε ανθρώπους που κοιμούνται, δερματικά ερεθίσματα, ήχοι και άλλα, αλλά τα όνειρα φαίνεται πως είναι αυτόνομα και δεν επηρεάζονται από εξωτερικά περιβαλλοντικά ερεθίσματα.



Από την άλλη μεριά και η ερμηνεία των ονείρων έχει μια πολυποίκιλη ιστορία. Αποτέλεσε ένα θεμελιώδες τμήμα της εργασίας του Sigmund Freud και της ανάπτυξης της ψυχανάλυσης από τον 19ο αιώνα και μετά. Υποστήριξε ότι τα όνειρα αποτελούν έναν τρόπο να εκπληρώσουμε τις επιθυμίες μας την ώρα που κοιμόμαστε και συνέδεσε τη διαδικασία αυτή με τις σεξουαλικές μας ορμές.



Αλλά η θέση του Freud ήταν τελείως υποκειμενική. Προσπαθώντας να διασαφηνίσει τις συνδέσεις μεταξύ του ονειρευόμενου και των διάφορων στοιχείων που υπάρχουν στα όνειρα, εστιάστηκε στο να αποκαλύψει τις άδηλες σκέψεις που είχε υποθέσει ότι τα προκαλούν. Και αυτές οι άδηλες σκέψεις σχετίζονταν πάντα, σύμφωνα με τον Freud, με τις επιθυμίες.



Το 1963, δύο αμερικάνοι ερευνητές ανακάλυψαν μία κατάσταση της φυσιολογίας του οργανισμού που είναι γνωστή ως REM (rapid eye movement γρήγορη κίνηση των ματιών). Αυτή είναι μια παράδοξη κατάσταση: είμαστε σχεδόν σε κατάσταση ύπνου, αλλά ο εγκέφαλός μας παρουσιάζει υψηλή δραστηριότητα, παρόμοια με αυτή της εγρήγορσης. Συμβαίνει κάθε περίπου 90 λεπτά κατά τη διάρκεια του ύπνου. Πειράματα που είχαν γίνει τη δεκαετία του 1950 έδειξαν ότι το 80% των ανθρώπων που ξυπνούσαν από αυτή την κατάσταση ανέφεραν ότι είχαν όνειρα, ενώ μόνο το 10% εκείνων που ξυπνούσαν από τα υπόλοιπα στάδια του ύπνου ανέφεραν ονειρικές εμπειρίες. Αυτές οι παρατηρήσεις οδήγησαν στο αναθεωρημένο πλέον συμπέρασμα, ότι ο ύπνος REM ήταν το φυσιολογικό ισοδύναμο του ονειρέματος.



Μέχρι το 1970 η φροϋδική θεωρία των ονείρων άρχισε να αμφισβητείται όταν ο Allan Hobson της ιατρικής σχολής του Harvard και ο Robert McCarley αποκάλυψαν τον μηχανισμό που βρίσκεται πίσω από τον ύπνο REM. Ελέγχεται από έναν 'διακόπτη' που εντοπίζεται στο εγκεφαλικό στέλεχος και που δεν σχετίζεται πολύ στενά με τη νοητική ζωή, εφόσον η λειτουργία του αφορά κυρίως στη ρύθμιση των κύκλων ύπνου και εγρήγορσης. Ο Hobson πρότεινε ότι ο ύπνος REM και επομένως η διαδικασία των ονείρων, δεν έχει σχέση με συνειδητές επιθυμίες και με την εκπλήρωση επιθυμιών. Πρότεινε επίσης ότι τα όνειρα δημιουργούνται από την τυχαία ενεργοποίηση του προσθεγκεφάλου.



Ο Mark Solms είναι καθηγητής νευροφυσιολογίας στο πανεπιστήμιο του Cape Town και είχε αρχικά ασχοληθεί με τη νευροεπιστήμη, αλλά άρχισε να ερευνά τα όνειρα όταν αργότερα εκπαιδεύτηκε ως ψυχαναλυτής. "Βλέπουμε πράγματα στα όνειρα επειδή ερεθίζεται ο οπτικός μας φλοιός", αναφέρει. "Ο προσθεγκέφαλος ενώνει όλες τις εικόνες σε μια μάταια προσπάθεια να κατασκευάσει μια ιστορία ή ένα επεισόδιο σχετικά με το τι συμβαίνει. Αλλά η ιστορία αυτή δεν σημαίνει τίποτε".



Εντωμεταξύ, η θεωρία του Hobson που ονομάζεται AIM (Activation Synthesis Model Theory Μοντέλο Ενεργοποίησης Σύνθεσης) παρέμεινε η επικρατέστερη ερμηνεία σχετικά με το πώς δημιουργούνται τα όνειρα και οι απόψεις του Freud απορρίφθηκαν από πολλούς επιστήμονες. Αυτό ίσχυε, μέχρι που ο Solms ανακάλυψε ότι άνθρωποι με βλάβες στο στέλεχος (εκεί όπου εντοπίζεται η βασική διαδικασία δημιουργίας των ονείρων) εξακολουθούσαν να έχουν όνειρα. Έτσι, και δεδομένου ότι η βλάβη στην εγκεφαλική αυτή δομή έχει ως συνέπεια την απώλεια του σταδίου REM του ύπνου και άρα κάτι τέτοιο θα σήμαινε απώλεια της ίδια της δυνατότητας για ονείρεμα, οι ανακαλύψεις του Solms αποσύνδεσαν τον ύπνο REM από τα όνειρα. Αλλά αναδύθηκε και πάλι η παλιά ερώτηση, σχετικά με το ποιο εγκεφαλικό τμήμα προκαλεί τα όνειρα.