Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ

"Δεν είναι μικρό πράγμα να κοιμάσαι, αφού για να το πετύχεις πρέπει να μείνεις ξύπνιος όλη την ημέρα".

Ζαρατούστρα (ΝΙΤΣΕ)

Τις τελεταίες δεκαετίες έχει παρατηρηθεί μια σημαντική πρόδος στην έρευνα για την κατάσταση του ύπνου και την ονειρική διαδικασία. Η πρώτη σπουδαία ανακάλυψη έγινε το 1957 από μια ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου του Σικάγο αποτελούμενη από τους Ναθαναήλ Κλέιτμαν, Ευγένιο Ασερίνσκυ και Γουίλιαμ Ντέμεν, η οποία ανακάλυψε το φαινόμενο των οφθαλμικών κινήσεων ή ύπνο REM (από τα αρχικά των αγγλικών λέξεων Rapid Eye Movements = γρήγορες κινήσεις των ματιών). Οι ερευνητές αυτοί ανακάλυψαν μια περίοδο του ύπνου όπου παρατηρούνται γρήγορες κινήσεις των ματιών, σαν αυτά να παρακολουθούν την προβολή κάποιων αθέατων εσωτερικών εικόνων. Ήταν λογικό λοιπόν να υποθέσουν ότι οι κινήσεις αυτές αποτελούσαν μια εξωτερική ένδειξη ότι το άτομο ονειρευόταν εκείνη τη στιγμή. Για να ελέγξουν πειραματικά αυτή την υπόθεση ξύπνησαν πολλές φορές αρκετά άτομα στη διάρκεια του ύπνου REM, οπότε τα περισσότερα (το 80%) περιέγραψαν με διαύγεια και σαφήνεια τα όνειρά τους. Από την άλλη μεριά τα άτομα που ξύπνησαν στη περίοδο που δεν παρατηρούνται οφθαλμικές κινήσεις (ύπνος NREM = Non REM, δηλαδή ύπνος χωρίς κινήσεις των ματιών, ή αλλιώς βραδύς ύπνος) δεν είχαν να αναφέρουν τίποτα, ή μερικές μόνο σκόρπιες και αφηρημένες σκέψεις (ποσοστό 6,9%). Παρατηρήθηκε ακόμα ότι ο ρυθμός της αναπνοής και της καρδιάς ήταν ανώμαλος και γενικά γρηγορότερος στη διάρκεια της ύπνου REM, αλλά και οι δυο εβράδυναν και γινόντουσαν πιο ρυθμικοί μετά το τέλος αυτής της περιόδου.

Το 1981 ο Ντέμεντ χρησιμοποίησε οκτώ διεθνείς μελέτες για αναμνήσεις ονείρων που πάρθηκαν μετά από αφυπνίσεις στη διάρκεια ύπνου REM (παράξενου ύπνου) και στη διάρκεια ύπνου NREM (βραδέος ύπνου). Σε ένα σύνολο 214 ανθρώπων, ανδρών και γυναικών, ο ύπνος διακόπηκε 2.240 φορές σε 885 νύχτες στη διάρκεια του ύπνου REM. Βρέθηκαν έτσι 1864 περιπτώσεις "πολύ καθαρών ονειρικών αναμνήσεων", που αντιστοιχούσαν στο 83,3% του συνόλου. Από την άλλη μεριά οι αντίστοιχες περιπτώσεις στη διάρκεια του ύπνου NREM ήταν μόνο το 14%. Το άμεσο συμπέρασμα ήταν ότι η πιο πιθανή περίοδος για την ύπαρξη ονειρικών ανανήσεων είναι η περίοδος του ύπνου REM. Γενικότερα αποδείχθηκε ότι ο ύπνος NREM προετοιμάζει κατά κάποιο τρόπο τον ερχομό του ύπνου REM, κυρίως με τη μορφή σκέψεων και στοχασμών, ενώ το όνειρο αναπτύσσεται πλήρως στη διάρκεια του ύπνου REM.

 

Επειδή τα εγκεφαλικά κύματα στη διάρκεια του ύπνου REM μοιάζουν με αυτά που παρατηρούνται κατά το αποκοίμισμα του ατόμου, η περίοδος αυτή (emerging state Ι) θεωρήθηκε τότε σα μια νέα εμφάνιση της φάσεως του αποκοιμίσματος (descending state Ι). Η σχολή του Σικάγο βρισκόταν τότε ακόμη κάτω από την επίδραση των εργασιών του Maury (ότι το όνειρο είναι μια μορφή ημιεγρήγορσης) και του Φρόυντ (ότι είναι ο φύλακας του ύπνου) και δυσκολευόταν έτσι να φαντασθεί ότι η emerging state one (ύπνος REM) είναι ένα στάδιο του βαθύ ύπνου και ακόμα περισσότερο ένα καινούργιο στάδιο. Σήμερα γνωρίζουμε ότι αυτό το στάδιο του ύπνου αποτελεί στη πραγματικότητα μια νέα φάση, την οποία οι διάφορες σχολές την ονομάζουν με διάφορα ονόματα όπως *ύπνος REM (rapid eye movement sleep), φάση των οφθαλμικών κινήσεων, παράξενος ύπνος, ονειρική κατάσταση (dreaming state ή D state)* κ.λ.π. Η φάση αυτή συνοδεύεται από μια πλήρη εξαφάνιση του μυικού τόνου (σχεδόν ολοκληρωτική παράλυση) και από άλλα χαρακτηριστικά του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Μερικές φορές πάντως μπορεί να υπάρχει ένα ανεπαίσθητο χαμόγελο ή ένας διακριτικός μορφασμός ή μια μικρή κίνηση των δακτύλων.

 

Αποδείχθηκε λοιπόν ότι η ονειρική δραστηριότητα δεν είναι μια συνεχής διαδικασία στη διάρκεια του ύπνου, αλλά εξαρτάται άμεσα από την περιοδική εμφάνιση του ύπνου REM ή παράξενου ύπνου. Από την εκτεταμένη έρευνα που έγινε σ' ολόκληρο τον κόσμο μετά την πρωταρχική αυτή ανακάλυψη, γνωρίζουμε σήμερα ότι ο κύκλος του νυκτερινού ύπνου αποτελείται από μερικά σαφώς καθορισμένα στάδια.

Καθώς αποκοιμόμαστε και αρχίζουμε να χαλαρώνουμε νιώθουμε μια αίσθηση επίπλευσης ή ανύψωσης και μπορεί να δούμε μερικές φορές διάφορες έντονες ή ακόμα ψυχεδελικές εικόνες. Η κατάσταση αυτή χαρακτηρίζεται συνήθως σαν *υπναγωγική* και μερικοί άνθρωποι μπορεί να νιώσουν τότε φόβο, ο οποίος μάλιστα μπορεί να γίνει μερικές φορές τόσο έντονος, που να τους κάνει να ξυπνήσουν.

Όταν εισέλθουμε στο πρώτο στάδιο του ύπνου το ηλεκτοεγκεφαλογράφημα του εργαστηρίου δείχνει τα ακιδωτά κύματα *άλφα* του χαλαρωμένου, αλλά ξύπνιου εγκεφάλου. Αυτά αντικαθίστανται σιγά - σιγά από τα βραδύτερα και πιο ρυθμικά κύματα *θήτα* του ελαφρού ύπνου. Το στάδιο αυτό μπορεί να διαρκέσει από μερικά δευτερόλεπτα μέχρι δέκα λεπτά. Μετά τα κύματα θήτα συνοδεύονται από εκρήξεις εγκεφαλικής δραστηριότητας, που εμφανίζονται στο ηλεκτροεγκεφαλογράφημα με τη μορφή *ατράκτων*. Τα κύματα θήτα είναι σύγχρονα με άλλα κύματα, που είναι γνωστά σαν *σύνθετα κύματα - Κ*, τα οποία παρουσιάζουν στο ηλεκτροεγκεφαλογράφημμα απότομες κλίσεις και βαθειές σχισμές. Το στάδιο αυτό αντιστοιχεί στη φάση του πραγματικού ύπνου, αν και πολλοί άνθρωποι που ξύπνησαν αυτή τη περίοδο ανέφεραν ότι σκεπτόντουσαν και μερικοί μάλιστα επέμεναν ότι δεν ήσαν καν κοιμισμένοι, αλλά ξύπνιοι και συνειδητοί.

Είκοσι περίπου λεπτά μετά την έναρξη του κύκλου του ύπνου οι άτρακτοι και τα σύνθετα κύματα - Κ αντικαθίστανται από τα μεγάλα και σχετικά αργά κύματα δέλτα. Μπαίνουμε έτσι στο στάδιο που οι ψυχολόγοι θεωρούν σαν το πραγματικό βύθισμα στην κενότητα του ύπνου. Τα άτομα που ξυπνάνε τότε αισθάνονται ζαλισμένα και αναφέρουν ότι η νοητική τους κατάσταση πλησιάζει περισσότερο προς τη σκέψη, παρά προς το ονείρεμα.

Στη συνέχεια φτάνουμε στον ύπνο REM ή το λεγόμενο "παράξενο ύπνο" ή "τρίτη κατάσταση της ύπαρξης", που διαφέρει τόσο από τον ύπνο όσο και από την εγρήγορση. Η πίεση του αίματος ανεβαίνει, ο σφυγμός γίνεται γρηγορότερος και τα εγκεφαλικά κύματα είναι παρόμοια με αυτά της εγρήγορσης. Εκτός από τη γρήγορη κίνηση των ματιών και μερικούς μικρούς σπασμούς και τινάγματα στα δάκτυλα των χεριών και των ποδιών, ολόκληρο το υπόλοιπο σώμα κυριολεκτικά *παραλύει*. Θεωρείται ότι αυτός είναι ένας φυσικός τρόπος προστασίας μας, για να μας εμποδίσει να ενεργήσουμε (ίσως βίαια) σύμφωνα με το περιεχόμενο του ονείρου μας. Μπορεί όμως αυτή η παράλυση να έχει απιλεχθεί από την εξέλιξη για να εμποδίζει τις ξαφνικές κινήσεις ενός κοιμισμένου ζώου, που θα μπορούσαν να προδώσουν την παρουσία του σε ένα περιφερόμενο αρπακτικό.

Όταν ξυπνήσουμε απότομα από τον ύπνο REM, δυσκολευόμαστε για μερικά δευτερόλεπτα να κινηθούμε. Αυτή η φάση της παραλυτικής ακινησίας φαίνεται πως ελέγχεται από νευρικά κέντρα στο πρωταρχικό στέλεχος του εγκεφάλου μας και μπορεί να εξηγήσει τις εφιαλτικές εκείνες καταστάσεις στις οποίες ανακαλύπτουμε στο όνειρό μας ότι δεν μπορούμε να κινήσουμε τα μέλη μας για να διαφύγουμε από τον επικρεμάμενο κίνδυνο.

Η πρώτη περίοδος του παράξενου ύπνου διαρκεί συνήθως γύρω στα δέκα λεπτά, μετά από τα οποία σχεδόν ξυπνάμε, πριν περάσουμε στο δεύτερο στάδιο του ύπνου. Στη συνέχεια ο κύκλος του ύπνου διαφέρει από άτομο σε άτομο. Μπορεί ο βαθύς ύπνος *δέλτα* να μην ξανασυμβεί και να κινηθούμε απλά ανάμεσα στο δεύτερο στάδιο και τον παράξενο ύπνο. Συνήθως όμως ο πλήρης κύκλος παράξενος ύπνος - βραδύς ύπνος (REM - NREM) διαρκεί γύρω στα εννενήντα λεπτά, που σημαίνει ότι έχουμε 4 -5 τέτοιους πλήρεις κύκλους ύπνου κάθε νύχτα.

Μετά από κάθε κύκλο 90 λεπτών, η διάρκεια του παράξενου ύπνου συνεχώς αυξάνεται, με αποτέλεσμα κατά τις πρώτες πρωινές ώρες αυτή να έχει φτάσει από τα δέκα μόνο λεπτά κατά την έναρξη του ύπνου στη μια περίπου ώρα κατά τις δυο τελευταίες ώρες του ύπνου. Αυτό σημαίνει ότι ονειρευόμαστε 100 περίπου λεπτά ή το 20% περίπου του χρόνου του ύπνου μας κι επομένως για πέντε περίπου συνολικά χρόνια στην διάρκεια της ζωής μας, ζώντας αυτό το διάστημα σε φανταστικούς κόσμους πάνω από 150.000 περιπέτειες .

Η διάρκεια του ονείρου φαίνεται ότι συνδέεται με το αίσθημα της ασφάλειας που νιώθει το κάθε ζώο. Τα ζώα που είναι θηράματα κοιμούνται λίγο, έχουν πολύ ελαφρό ύπνο και η ολική διάρκεια του παράξενου ύπνου δεν ξεπερνά τα 15 - 20 λεπτά το εικοσιτετράωρο. Αντίθετα τα σαρκοφάγα ζώα και η κατοικίδια γάτα, που είναι ιδιαίτερα ασφαλή, κοιμούνται πολύ και η διάρκεια του παράξενου ύπνου σε αυτά μπορεί να ξεπερνά τα 200 λεπτά την ημέρα.

Ένα από τα δυσκολότερα ερωτήματα στα οποία προσπαθεί να απαντήσει σήμερα η νευροφυσιολογία είναι η αιτία της περιοδικότητας του ονείρου. Γιατί η ονειρική μηχανή λειτουργεί μ' ένα περιοδικό και όχι μ' ένα συνεχή τρόπο; γιατί χρειάζεται να έχουμε 4 - 5 κύκλους ύπνου στη διάρκεια της νύχτας αντί για ένα και μοναδικό; Όπως αποδεικνύεται, η περίοδος του κύκλου του ύπνου είναι χαρακτηριστική για κάθε είδος και σχετίζεται με το μεταβολισμό (με το λογάριθμο του βάρους του σώματος). Στο ποντίκι είναι 10 λεπτά, στη γάτα 25 λεπτά, στον άνθρωπο 90 λεπτά και στον ελέφαντα 180 λεπτά. Παρόμοια η μέση διάρκεια κάθε ονείρου σχετίζεται επίσης με το είδος: 2 λεπτά για το ποντίκι, 6 λεπτά για τη γάτα και 20 λεπτά για τον άνθρωπο. Βλέπουμε έτσι ότι στα περισότερα είδη το όνειρο καταλαμβάνει το ένα τέταρτο περίπου της περιόδου ενός πλήρους κύκλου του ύπνου: 6/24 για τη γάτα και 20/90 για τον άνθρωπο. Έχει αποδειχθεί ότι μπορούμε να μεταβάλουμε την περίοδο του κύκλου του ύπνου και τη διάρκεια του ονείρου στα πειραματόζωα, αν μεταβάλλουμε την ενεργειακή κατάσταση του εγκεφάλου τους. Η περιοδικότητα του ονείρου φαίνεται να εξαρτάται από τη μεταβολή της θερμοκρασίας και της οξυγόνωσης του εγκεφάλου. Το όνειρο δηλαδή απαιτεί μια μεγάλη δαπάνη ενέργειας (αύξηση της κατανάλωσης της γλυκόζης και πιθανώς αύξηση της κατανάλωσης οξυγόνου)..

Μια από τις λειτουργίες του ύπνου είναι να προετοιμάσει τις βασικές εκείνες συνθήκες που είναι απαραίτητες για την εμφάνιση του ονείρου: δηλαδή τη μείωση της κεντρικής θερμοκρασίας, την ελάττωση της κατανάλωσης οξυγόνου και τη δημιουργία ενεργειακών αποθεμάτων με τη μορφή γλυκογόνου, που αποθηκεύεται στα κύτταρα της γλοίας. Μόνον και μόνον όταν έχουν επιτευχθεί ικανοποιητικά ενεργειακά αποθέματα, έρχεται το όνειρο να καταναλώσει αυτά τα αποθέματα. Φαίνεται ότι η ονειρική κατάσταση χρειάζεται πολύ περισσότερη ενέργεια από την εγρήγορση. Αυτός είναι ο λόγος που οι παρεμβάσεις που αυξάνουν την ενεργειακή ζήτηση του εγκεφάλου (υπερθερμία, πυρεττός) ή μειώνουν την ενεργειακή προσφορά του (υποξυγόνωση, ισχαιμία) εμποδίζουν την εμφάνιση του ονείρου, αλλά μπορούν να αυξήσουν την εγρήγορση ή τον ύπνο. Η ανάγκη της ανανέωσης των ενεργειακών αποθεμάτων στη διάρκεια του ύπνου NREM (βραδέος ύπνου) μας δίνει μια εξήγηση γιατί η ονειρική κατάσταση πρέπει να λειτουργεί περιοδικά.